Gdy w maju ubiegłego roku spacerowaliśmy po warszawskiej Starej Pradze narodziła się myśl, aby odwiedzić również Nową Pragę. Oba te osiedla leżą po prawej stronie Wisły i są częścią dużej dzielnicy Warszawy – Pragi Północ, która do niedawna nie cieszyła się najlepszą opinią. Arterią rozdzielającą obie wymienione części Pragi jest aleja Solidarności. Praga Północ jako jedna z niewielu dzielnic Warszawy zachowała swój historyczny charakter, język i wyjątkowy klimat.
W dniu 5 kwietnia 2024 r. zrealizowaliśmy nasze zamierzenia i spacerowaliśmy po pełnej kontrastów tzw. Nowej Pradze. Dzień, w którym odbył się kolejny spacer po Warszawie, był ciepły, pogodny, ale trochę wietrzny. Naszą nadzwyczaj liczną, ok. pięćdziesięcioosobową grupę słuchaczy, oprowadzała jak zawsze pani Elżbieta Zatorowska. Zwiedzanie w tak dużym gronie wiązało się z trudnością z przemieszczaniem się po wąskich ulicach Pragi i słyszeniem słów przewodniczki.
Spotkaliśmy się o godz. 12 przed Galerą Wileńską, znajdującą się na rogu ulicy Targowej i al. Solidarności. Na początku dowiedzieliśmy się, że Nowa Praga jest młodsza od Starej o ok. 100 lat, a o jej powstaniu i rozwoju przestrzennym zadecydowało oddanie linii kolei petersburskiej i terespolskiej. Po jej uruchomieniu w 1862 r. czołowy był Dworzec Petersburski, przy ulicy Wileńskiej. Pierwsze zabudowania w ty rejonie zaczęły pojawiać się w latach 60-tych XIX w. Ten rejon Nowej Pragi został włączony do Warszawy w 1908 r. Za założyciela Nowej Pragi uważa się Ksawerego Konopackiego, który w 1861 r. rozpoczął parcelację swoich gruntów pod zabudowę domów i kamienic czynszowych, które w większości należały do bogatych Żydów. Te stare kamienice obecnie są w trakcie, przed lub po modernizacji i przeplatają się z nowszymi lub całkiem nowoczesnymi budynkami, co powoduje powstanie olbrzymich kontrastów i stanowi ciekawy układ urbanistyczny. Oglądaliśmy typowe dla tych okolic podwórka „studnie”, a także zniszczone klatki schodowe ze śladami dawnej świetności. Ciekawostką jest to, że każda z ulic Nowej Pragi nosi nazwę uzasadnioną jej położeniem lub historią z nią związaną.
Dużą część terenów Nowej Pragi pokrywały budynki koszarowe i magazynowe. Mogliśmy zobaczyć ciekawy Zespół Domów Składowych Towarzystwa Akcyjnego Przechowywania i Transportowania Mebli i Towarów A. Wróblewski i S-ka. Powstawały tu też liczne warsztaty rzemieślnicze i zakłady przemysłowe, w tym zatrudniająca przeszło 2 tys. robotników olbrzymia Warszawska Fabryka Stali przy ul. Stalowej. W 1866 r. uruchomiono tu tramwaj konny, a w 1908 r. tramwaj elektryczny. Przy ul. Inżynierskiej oglądaliśmy zajezdnię obu tych tramwajów. W pobliżu było pierwsze powojenne kino Syrena. Rozpoczęło działalność 15 stycznia 1945 r. i funkcjonowało do końca lat 80.
Część rozparcelowanych przez Konopackiego terenów decyzją rosyjskich władz wojskowych zostało przejętych przez Zarząd Warszawskiego Okręgu Wojskowego. Na terenie Nowej Pragi w okresie zaborów zamieszkało ok. 100 tys. carskich żołnierzy i oficerów z rodzinami. To dla nich została wybudowana piękna cerkiew – prawosławna katedra metropolitalna
Świętej Równej Apostołom Marii Magdaleny. Obiekt w stylu bizantyjsko-rosyjskim miał utrwalić obecność architektury rosyjskiej w zabudowie Warszawy.
W latach 1928-1931 został wybudowany, zaprojektowany przez Mariana Lalewicza w stylu modernistycznym z elementami klasycyzmu, monumentalny kompleks budynków Dyrekcji Kolei Państwowych, przy ul. Targowej 74. Powstał on w miejscu Dworca Petersburskiego, który został spalony w 1915 r. przez opuszczających Warszawę Rosjan. Ocalały z zawieruchy wojennej, po wyzwoleniu Pragi stał się siedzibą prezydenta miasta Mariana Spychalskiego i władz miejskich, a także pierwszą siedzibą redakcji „Życia Warszawy”.
Na tyłach gmachu Dyrekcji znajduje się, wzniesiony w tzw. „stylu dworkowym” w latach 1920-21, dom architekta Wacława Szuszkiewicza. Był on projektantem prowizorycznego Dworca Wileńskiego wzniesionego w 1920 r. z tzw. pruskiego muru.
Znaczna część obszaru Nowej Pragi objęta jest ochroną konserwatora zabytków. Należy do niego również układ urbanistyczny ulicy Małej, z powodu zachowania niemal całej dawnej zabudowy. Ulica Mała wielokrotnie służyła za plan filmowy udając przedwojenną Warszawę. Stała się plenerem zdjęciowym m.in. w filmach „Pianista” Romana Polańskiego, „Korczak” Andrzeja Wajdy, „Dziewczęta z Nowolipek” Barbary Sass oraz „Cafe Pod Minogą” Bronisława Broka.
Najciekawszym obiektem zabytkowym Nowej Pragi jest wyremontowany w 2020 r. pałacyk Ksawerego Konopackiego, przy ul. Strzeleckiej 11/13. Jest to najstarszy bo ponad 150 letni budynek w tej części dzielnicy. Od 2021 r. stał się on drugą siedzibą Domu Kultury Praga.
Najbardziej mroczną historię ma w tej okolicy kamienica przy ul. Strzeleckiej 8, gdzie w latach 1944-1948 funkcjonowało więzienie karno-śledcze – jeden z najcięższych aresztów śledczych NKWD i Urzędu Bezpieczeństwa, do którego trafiali żołnierze Armii Krajowej, Narodowych Sił zbrojnych i członkowie konspiracyjnych organizacji młodzieżowych.
Spacer nasz zakończyliśmy na ulicy
Środkowej 9. Właśnie tam znajduje się obiekt, który jest ostatnim reliktem drewnianej zabudowy Nowej Pragi. Został on wybudowany przed 1891 r. i obecnie mieści się tam Zespół Ognisk Wychowawczych. Wcześniej Kazimierz Lisiecki „Dziadek” jako przewodniczący Towarzystwa Przyjaciół Dzieci Ulicy utworzył tu placówkę dla biednych dzieci.
Nowa Praga, choć nie zawiera spektakularnych zabytków i pięknych obiektów, jest bardzo ciekawym miejscem do zwiedzania, spacerowania i poznawania historii naszej stolicy. Zarówno ja, jak i duża grupa naszych słuchaczy, była w tych okolicach po raz pierwszy i odkrywała tajemnice tej części Warszawy z ogromnym zainteresowaniem. Dla mieszkańców lewobrzeżnej Warszawy teren Pragi, jego koloryt, ludność, historia jest niezwykła i trochę fascynująca. Cieszę się, że taki spacer doszedł do skutku, bo na długo pozostanie w mojej pamięci. Będę chciała wkrótce odwiedzić te tereny jeszcze raz.
Opracowała Ewa Wasińska
