W pięknym, słonecznym dniu 28.10.2022 r. odbył się kolejny spacer po Warszawie poprowadzony przez przewodniczkę Panią Elżbietę Zatorowską. Na miejscu zbiórki stawiła się bardzo liczna grupa słuchaczy naszego Uniwersytetu. Tym razem zwiedzaliśmy Cmentarz Wojskowy na Powązkach, zwyczajowo Powązki Wojskowe. Jest to jeden z trzech (obok Cmentarza Północnego w Wólce Węglowej i Południowego w Antoninowie) warszawskich cmentarzy komunalnych. Zajmuje powierzchnię 24,3 ha, pochowano na nim ok. 1 mln osób. Został założony w 1912 r. przez władze Warszawskiego Okręgu Wojskowego jako cmentarz prawosławny przeznaczony dla zmarłych żołnierzy rosyjskich. Po wybuchu I wojny światowej miejsce spoczynku znaleźli tu również jeńcy – żołnierze niemieccy, węgierscy, czescy oraz polscy, którzy zmarli w warszawskich szpitalach. Po 1918 r. cmentarz oddano pod zarząd Kurii Biskupa Polowego. Wtedy podzielono go na kwatery i wytyczono aleję główną. Z czasem cmentarz stał się tradycyjnym miejscem pochówku zmarłych wojskowych oraz członków ich rodzin. W 1921 r. i kolejnych latach spoczęli na nim Sybiracy oraz uczestnicy powstań: listopadowego, styczniowego, wielkopolskiego, śląskich, bohaterowie wojny polsko-bolszewickiej oraz ofiary przewrotu majowego. Część grobów ma charakter symboliczny.
W 1941 r. władze okupacyjne rozpoczęły grzebanie w nekropolii żołnierzy niemieckich. Wówczas na Powązkach chowano również, zwykle pod przybranymi nazwiskami, członków polskiego ruchu oporu, m.in. Jana Bytnara pseudonim „Rudy” (jako Jana Domańskiego).
Od 1945 r. na cmentarz przenoszono ekshumowane ciała powstańców (m.in. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego i jego żony Barbary), osób cywilnych pogrzebanych na terenie miasta w czasie powstania warszawskiego, a także żołnierzy kampanii wrześniowej 1939 r. oraz żołnierzy Armii Ludowej i 1. I 2. Armii WP. W zajmujących zwarty obszar kwaterach pochowano poległych żołnierzy Armii Krajowej ze zgrupowań i batalionów „Zośka”, „Parasol”, „Radosław”, „Miotła”, „Kiliński”, „Gustaw”, „Kryska”, „Żywiciel” i innych. Ogromne wrażenie robią długie szeregi brzozowych krzyży. Są tu również groby przywódców powstania. W dniu 1 sierpnia 1946 r. w drugą rocznicę wybuchu powstania warszawskiego, odsłonięto pomnik Gloria Victis. Co roku w tym dniu o godz. 17.00 (w godzinę „W”) odbywają się tu uroczystości rocznicowe z udziałem kombatantów, władz i mieszkańców stolicy.
Z inicjatywy społecznej powstał pomnik Ofiar Katynia (tzw. Dolinka Katyńska). Jest również pomnik upamiętniający zamęczonych w obozach koncentracyjnych.
W 1946 r. cmentarz przejęła administracja wojskowa, co pozwoliło na uzyskanie środków na konserwację i uporządkowanie nekropolii. W latach 50. powstała pierwsza Aleja Zasłużonych, dla działaczy komunistycznych, z olbrzymimi grobami B. Bieruta, J. Marchlewskigo, Wł. Gomułki i K. Świerczewkiego. W okolicach chowano również artystów (A. Zelwerowicz, L. Schiller), literatów, uczonych i kompozytorów (W. Broniewski, L. Kruczkowski, I. Gałczyński, J. Tuwim, Z. Nałkowska, T. Sygietyński). W latach 1963-1964 wzniesiono Dom Pogrzebowy projektu Zbigniewa Gnassa.
W 1990 r., w związku z budową al. Prymasa Tysiąclecia, ekshumowano szczątki ok. 2,5 tys. niemieckich żołnierzy i przeniesiono je na cmentarz wojenny w pobliżu wsi Joachimów-Mogiły.
Z biegiem lat na Powązkach powstały kolumbaria oraz kolejne Aleje Zasłużonych. Podczas ok. 2. godzinnego spaceru odwiedziliśmy wszystkie. Jedna z najnowszych, najbliżej bramy głównej, to w większości groby działaczy „Solidarności”: J. Kuronia, H. Wujca, B. Geremka, K. Modzelewskiego, J. Lityńskiego, Z. Romaszewskiego. Inna, to znane osoby zmarłe w ostatnim okresie, m. in. B. Kraftówna, A. Strzelecki, E. Karewicz, P. Królikowski, I. Szewińska, L. Dorn, T. Stańko, W. Fangor, E. Ryś-Ferens, Z. Grudzień, J. Kulej, X. Zaniewska, W. Pszoniak, E. Hulewicz.
Na Cmentarzu Wojskowym pochowane są też niektóre ofiary katastrofy lotniczej pod Smoleńskiem (10.04.2010 r.), a także dwóch wypadków lotniczych nad Warszawą (03.1980 r. i 05.1987 r.).
Na jednym z krańców nekropolii, przy cmentarnym murze, znajduje się Łączka, zbiorowy grób ofiar komunistycznych zbrodni. Ofiar, którym dopiero w ostatnich latach przywracane są nazwiska, godność i pamięć. W 2015 r. odsłonięto, umieszczony w tej kwaterze, Panteon – Mauzoleum Wyklętych-Niezłomnych.
Nie sposób wymienić wszystkich znanych osób, których groby odwiedziliśmy a którzy znaleźli miejsce wiecznego spoczynku na Powązkach Wojskowych.
Wychodząc z cmentarza widzieliśmy pogrzeb z honorami jednej z najdłużej żyjących łączniczek powstania warszawskiego.
Spacer po tej warszawskiej nekropolii był skróconą lekcją historii naszego narodu.
Opracowała Ewa Wasińska